گروه علمی و دانشگاهی خبرگزاری فارس، فاطمه سامعی؛ موضوع ژن درمانی و سلول درمانی محور پزشکی آینده است که در گذر از پزشکی سنتی به نوین، درمان متناسب با ویژگی‌های ژنتیکی هر بیمار ارائه می‌شود، ژن درمانی دستور کار مهم پژوهشگاه رویان هم است و بسیاری از دستاوردهای کشور در این زمینه از این پژوهشگاه آغاز شده‌اند.
درباره نتایج آخرین دستاوردهای کشور در زمینه ژن‌درمانی و تاثیر آنها بر روند فعلی درمان بیماران کشور به پژوهشگاه رویان رفته‌ایم.
عبدالحسین شاهوردی رئیس پژوهشگاه رویان در گفت‌وگوبا خبرنگار گروه علمی و دانشگاهی خبرگزاری فارس در توضیح آخرین دستاوردهای این مرکز در رابطه با درمان بیماری‌ها، اظهار داشت: پژوهشگاه رویان دارای برنامه‌های پژوهشی متعدد است که گزارش‌های آن همواره به عموم مردم اطلاع‌رسانی می‌شود، پروژه‌ها به تعداد قابل توجهی در بیماری‌های مختلف مانند مغز، علوم شناختی، ارتوپدی، MS، پارکینسون و قلب کارهای خوبی انجام شده و این پروژه‌ها همچنان دنبال می‌شوند.
وی ادامه داد: درباره بیماری‌های MS و پارکینسون نتایج خوبی در فاز یک کارآزمایی بالینی و مدل‌های حیوانی به دست آورده‌ایم و امیدواریم با شرایطی که مهیا می‌شود بتوانیم کار را دنبال و کارآزمایی بالینی را انجام دهیم.
به گفته وی، کارهایی تحقیقاتی در زمینه نخاع انجام شده که در پژوهشگاه رویان روی مدل حیوانی موش کار کرده‌اند و نتایج خوبی بدست آمده است که نتایج در مقالات معتبر چاپ شده و امیدوار هستیم با حمایت گروه های مختلف به ویژه خیرین بتوانیم کارآزمایی بالینی روی بحث قطع نخاع را در مدل انسانی آغاز کنیم.
*ارتقای کیفیت پژوهش و ورود به پروتئین‌های نوترکیب دارویی ماحصل سال‌ها همکاری مشترک خارجی
وی در پاسخ به سوال فارس درباره اینکه سال‌هاست پژوهشگاه رویان در پروژه های مشترک خارجی همکاری دارد، ماحصل و دستاوردها پژوهشگاه از این پروژه‌ها چه بوده است؟ اظهار داشت: در برخی پروژه ها به ویژه در زمینه مغز و علوم شناختی و سلول درمانی مشارکتهای را با یک مجموعه در ژاپن داشته ایم و کارهای خوبی انجام شده حاصل این کارها مقالاتی است که به صورت مشترک بین رویان و دانشگاه های خارج از کشور منتشر شده است.
وی ادامه داد: سال گذشته حدود ۲۰ پروژه تحقیقاتی مشترک داشتیم که بیست مقاله از آنها استخراج شده استیکی از کارهای مشترک در سطح بین المللی کروموزوم Y است که این پروژه ۱۰ سال است که پیگیری می شود. در این پروژه بین‌المللی هر کشور یکی از کروموزوم ها را عهده دار شده و ایران کروموزوم Y را به عهده گرفته است. در پروژه کروموزوم Y حدود ۱۵ کشور از جمله آمریکا، ژاپن،کره جنوبی، سنگاپور، چین و ایران حضور دارند و برخی کشورهای دو کروموزوم و برخی کشورها یک کروموزوم را دنبال می‌کنند. ایران کروموزوم Y را با مسؤولیت رویان پذیرفته که اتفاقات خوبی در این پروژه بین‌المللی رخ داد از جمله اینکه از آنجا که تحقیقات در حد استانداردهای انجمن جهانی انجام می‌شود بسیاری از کارهایی که انجام می شود باید به تایید آن انجمن بین المللی برسد و این امر تعامل مشترکی را بین محققان ایرانی و خارجی مهیا کرده و باعث ارتقاء کیفیت کارها در این زمینه شده است.
به گفته وی، تجربیات بسیار خوبی در این پروژه بین‌المللی به دست آورده‌ایم و محققان ایرانی این آمادگی را پیدا کردند که در پروتئین های نوترکیب که کاربرد دارویی دارد ورود پیدا کنند؛ حاصل تلاش مشترک با کشورهای خارجی تعداد قابل توجهی مقالات مشترک شده با نویسندگانی از کشورهای مختلف هستند.
*چقدر از دستاوردهای جدید سلول‌های بنیادی در بهبود بیماران کاربردی شده است؟
شاهوردی در پاسخ به این سوال فارس که مردم اخبار متعددی از آخرین دستاوردهای سلول های بنیادی در کشور برای بهره‌گیری در درمان بیماری‌های سخت متعدد از جمله آلزایمر، مشکلات قلبی، پارکینسون و فلج مغزی می شنوند و تصور می کنند که این بیماری ها با آخرین یافته‌ها در زمینه سلول‌های بنیادی خون بند ناف درمان می شود، در واقعیت چه تعداد از بیماران از این امکان استفاده می‌کنند و چقدر امید بهبود در درمان آنها وجود دارد؟ گفت: اتفاقاتی در علم پزشکی رخ داده که مقداری با گذشته متفاوت شده است؛ شاید بسیاری از فعالیت‌هایی که اکنون انجام می‌شود روتین نشده باشد که همه بتوانند استفاده کند و در گروههای پزشکی کشورهایی مانند کشور ما آنچنان با این موضوع راحت برخورد نکند اما اتفاقی که در جهان رخ داده این است که تغییراتی در مسیر درمان اتفاق افتاده است.
رئیس پژوهشگاه رویان افزود: درباره بسیاری از بیماری‌هایی که روزی بیماری صعب‌العلاج شناخته می‌شدند امروز سلول‌درمانی می‌تواند گوشه‌ای از سختی درمان‌ها را کم کند. در دهه اخیر که بحث سلول درمانی بر سر زبان‌ها بود، اتفاقات دیگری رخ داده و علاوه بر سلول درمانی بحث محصولات سلولی برای درمان مطرح شده است.
وی ادامه داد: در این بحث نگاه ژن درمانی دنبال می‌شود، همچنان که بسیاری از شرکت‌های دارویی بزرگ که در زمینه ژن درمانی سرمایه‌گذاری سنگین کردند به ویرایش ژن وارد شده‌اند که در برخی بیماری‌ها جواب داده و نتایج پژوهش‌ها هم منتشر شده است. برای مثال در زمینه بیماری هموفیلی افراد بزرگسال با تکنیک‌های جدید در این افراد ژن‌های معیوب را حذف و ژن‌های سالم را جایگزین کردند بنابراین بیماری که هموفیلی یا تالاسمی داشته و هزینه زیادی را به خانواده، دولت و کشور تحمیل می‌کرده را با این روش درمان می‌کند.
*داروهای ژن‌درمانی پرهزینه اما در درمان موفق بوده‌اند
وی ادامه داد: اما به دلیل اینکه در ابتدای مسیر این درمان‌های جدید هستیم، هزینه‌های این درمان‌ها بسیار بالا است و به کار بیشتر و تجربه بیشتر برای کاهش هزینه‌ها نیاز است و داروهایی که امروزه با کمک علوم جدید در موضوعات سلول‌های بنیادی و ژنتیک مطرح اند هزینه‌های بالایی را به خانواده‌ها برای درمان تحمیل می‌کند اما در درمان موفق شده‌اند.
شاهوردی تصریح کرد: شاید تعداد زیادی بیمار هنوز در این مسیر درمان قرار نگرفته باشند اما آغاز حرکتی است و محققان همچنین به دنبال برنامه‌هایی هستند که بتوانند هزینه پروژه‌های تحقیقاتی را کاهش دهند تا این خدمات به صورت خدمت عمومی در اختیار مردم باشد.
رئیس پژوهشگاه رویان ادامه داد: پیش از موضوعات ژن درمانی، به بحث ویرایش ژن و سلول درمانی با کشت و فرآوری سلول ورود کرده بودیم، امروزه می‌بینیم که بسیاری از واکسن‌ها با روش کشت سلول تولید می‌شود یا در بحث همانندسازی و حیوانات تراریخت که زمانی در پژوهشگاه انجام می‌شد یک ژن انسانی یک پروتئین خاصی را تولید می‌کند که این ژن را در حیوان مانند بز قرار دهیم و در فرآورده‌هایی مانند شیر داروی موردنظر تولید شود. زمانی سرمایه‌گذاری در این زمینه بود اما امروزه به جای حیوان، رده سلولی را تولید می‌کنند و ژن موردنظر را در رده سلولی قرار می‌دهند و از فرآورده‌های آن استفاده می‌کنند.
وی افزود: امروزه داروهای نوترکیبی در بازار موجود است و هزینه‌های زیادی به خانواده‌ها تحمیل می‌شود، شاید در کشور ۹۰ درصد داروها به صورت داخلی تولید می‌شود اما کمتر از ۱۰ درصد داروها که از خارج از کشور وارد می‌شوند هزینه زیادی را به کشور، وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی و مردم تحمیل می‌کند، زیرا این داروها حاصل تکنولوژی اند و داروهایی هستند که با ارزش افزوده برای تولیدکنندگان سرمایه‌ای را به ارمغان آورده اند.
شاهوردی تصریح کرد: در موضوع داروهای نوترکیب هم در کشور وارد شده‌ایم و توانسته‌ایم تولید داروهای بیماری‌های صعب‌العلاج مانند سرطان و MS و بیماری‌هایی که خانواده‌ها را آزار می‌دهند را آغاز کنیم. درباره داروهای نوترکیب ایرانی برخی شرکت‌های داخلی به نتایجی هم رسیده‌اند که پژوهشگاه رویان هم حرکتی را آغاز کرده و پس از اینکه نتایج پروژه‌ها به نقطه قابل قبولی رسید اخبار مربوطه را اعلام می‌کنیم.
رئیس پژوهشگاه رویان ادامه داد: در بحث تولید پروتئین‌های نوترکیب در پژوهشگاه رویان حدود ۲۲ پروتئین نوترکیب تولید کرده‌ایم و یکی از استفاده‌کنندگان از این محصول پژوهشگاه رویان است که اگر این محصول را خودمان تولید نکرده بودیم برای مثال برای تولید یکی از فاکتورهای رشد که هم‌اکنون به صورت داخلی تولید می‌شود برای هر ۲۵ گرم باید حدود ۷۰۰ یورو هزینه می‌کردیم که از ۵ سال پیش این محصول را تولید می‌کنیم و از سوی یک شرکت دانش‌بنیان عرضه می شود.
*وضعیت درمان آلزایمر، پارکینسون، فلج مغزی و MS با داروهای سلولی
شاهوردی در پاسخ به این سؤال فارس که اگر شخصی مبتلا به بیماری آلزایمر، پارکینسون، فلج مغزی و MS شود آیا امکان استفاده از داروهای نوترکیب پژوهشگاه را برای درمان دارد یا هنوز داروها آماده درمان انسانی نیستند؟ گفت: در حال حاضر اقدامات پژوهشگاه در بحث آلزایمر یا پارکینسون با نگاه سلول درمانی دنبال می‌شود. برخی تحقیقات از جمله فلج مغزی و MS فازهای تحقیقاتی خود را پشت‌‌سر می‌گذرانند و به برخی بیماری‌ها مانند سوختگی قرنیه یا مفاصل یا «ویتیلیگو» (لک و پیسی) پس از تأیید فرایندهای وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی به صورت محدود سرویس داده می‌شود اما این امید وجود دارد که پس از اخذ تأییدیه‌های وزارت بهداشت این خدمات در سطح گسترده‌تر ارائه شود.
وی ادامه داد: در موضوع سلول درمانی در برخی پروژه‌ها مانند پوست، غضروف و قلب کارآزمایی بالینی آغاز شده و در برخی بیماری‌ها در فاز ۳ تحقیقات قرار داریم. در برخی پروژه‌ها هم کارآزمایی بالینی آغاز نشده اما در فازهای اول هستیم. برای مثال در پروژه MS در فاز تحقیقاتی اول و دوم هستیم که بیمارانی که این سلول‌ها را دریافت کردند باید بررسی شوند و از نداشتن عوارض درمان مطمئن شویم تا فاز سوم تحقیقات آغاز شود. برخی از این تحقیقات هم وارد کارآزمایی بالینی نشده و به تازگی مدل حیوانی به پایان رسیده است مانند ضایعات نخاعی، بیماری پارکینسون که تحقیقات حیوانی به پایان رسیده و آماده آغاز تحقیقات انسانی در قالب کارآزمایی بالینی هستیم.
رئیس پژوهشگاه رویان، گفت: روی دیگر سلول درمانی داروهای نوترکیب است که برخی شرکت‌های داخلی هم در حال تولید این داروها هستند و در پژوهشگاه رویان هم تولید را آغاز کرده‌ایم و در دنیا هم روی این موضوع کار می‌شود اما داروهایی که با این روش به دست می‌آید بسیار گران است و از این رو میزان مصرف پایین است اما مطمئناً در طول زمان با سرمایه‌گذاری‌هایی که صورت خواهد گرفت قیمت این داروها به حدی می‌رسد که مردم راحت‌تر بتوانند از این داروها استفاده کنند.
* نتایج مثبت درمان کودکان ۴ تا ۱۴ سال فلج مغزی با سلول‌های بنیادی
وی در پاسخ به سوال فارس که به صورت موردی نتیجه کار تحقیقاتی روی درمان کودکان ۴ تا ۱۴ سال فلج مغزی با سلول‌های بنیادی در درمان مرکز طبی کودکان چه شد؟ گفت: کار بسیار خوبی در این زمینه انجام شده و به دلیل اینکه پروژه تمام نشده نتایج آن هنوز اعلام نشده است.
شاهوردی تصریح کرد: نتایج اولیه نشان می‌دهد که این درمان اثرگذار است. اما اگر بخواهیم نتیجه نهایی را اعلام کنیم باید پروژه تمام و مقاله کار چاپ شود؛ زیرا گفتن نتایج پروژه‌های علمی پیش از نهایی شدن، انتظاراتی را برای بیماران ایجاد می‌کند و گاهی سیستم بهداشتی کشور را با مشکل روبه‌رو می‌کند. اطلاعات بیشتر در این زمینه در شرکت بن یاخته های رویان موجود است زیرا این پروژه توسط این مجموعه انجام می شود.
به گفته وی، همچنین شرکت بانک نگهداری خون بند ناف رویان امروز توسعه یافته و در کارآزمایی بالینی ورود کرده است. بانک خون بند ناف رویان کار مشترکی را با بیمارستان امام (ره) آغاز کرد که ادامه کار تحقیقاتی پژوهشگاه رویان با بیمارستان شهدا بود و این کار هنوز ادامه دارد؛ در این کار از سلول‌های بنیادی برای درمان بیماری‌های سی‌پی (فلج مغزی) استفاده شد که تعداد قابل توجهی از بیماران در قالب یک طرح مشترک با دانشگاه تهران مراحل درمان را پیگیری کردند.
وی خاطر نشان کرد: این پروژه هنوز تمام نشده اما نتایج اولیه خوب است و این بیماران با کمک سلول‌های بنیادی از نظر گفتار، درک، وضعیت اسکلتی و عضلانی شرایط بهتری را پیدا کرده‌اند اما نیاز به ادامه پروژه و تکرار کار است تا در نهایت مجوز‌های لازم از وزارت بهداشت اخذ شود.
* قابلیت صادرات دانش به اندونزی و مالزی
رئیس پژوهشگاه رویان ادامه داد: کمبود بودجه شاید مقداری سرعت کار را کُند کرده اما تلاش می‌کنیم که از کمک خیرین، منابع معاونت و گروههای علمی به شکل مشارکت این منابع را جذب کنیم، خدا را شکر یکی از زیرمجموعه‌های رویان برای سه سلول از وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی برای کارآزمایی بالینی مجوز اخذ کرده است؛ این مجموعه تجهیز شده و شرایط خوبی را برای پروسه تولید سلول مهیا کرده و به شکل حرفه‌ای تجربیات خوبی به دست آورده‌اند و حتی قابلیت صادرات دانش به اندونزی و مالزی را پیدا کرده‌اند که دانش را به ویژه به کشورهای اسلامی منتقل کنند.